Foto: Peščanik
U idealnom svetu, svi oni bi to radili iz čistog uverenja, uz podnošenje ogromne lične žrtve (moguće lišenje slobode, krivični i disciplinski progon, premeštaj sa radnog mesta, pretnje po život, pa čak i organizovanje njihove likvidacije). Pošto je takvih heroja zanemarljivo malo (kao što su Aleksandar Obradović, inspektori Slobodan Milenković, Dušan Mitić, Katarina Petrović, inženjer Zoran Đajić) treba imati u vidu i druge mogućnosti.
U svetu je poznat slučaj plaćanja informacija i dokaza uzbunjivačima u nemačkoj saveznoj državi Severna Rajna-Vestfalija. Naime, Norbertu Valteru-Borjansu, tadašnjem ministru finansija ove nemačke države, prišao je uzbunjivač i ponudio mu je da za početak kupi uzorak informacija. Nakon analize uzorka, državni organi su shvatili da su ti podaci već doneli daleko više novca nego što je ta osoba tražila za njihovo otkrivanje. Ministar finansija je zatim novcem iz budžeta kupovao CD-ove sa poreskim podacima (ukupno je za njih platio 19 miliona evra) kako bi se borio protiv utaje poreza i na taj način je, kroz uspešno završene sudske postupke, povratio u budžet preko 7 milijardi evra poreskih prihoda. Na tim CD-ovima su bili podaci o tome kako je 1.500 bogatih Nemaca iz Nemačke, Austrije i drugih zemalja, stavilo svoju imovinu na račune u raznim bankama na način koji im omogućava da plate što manje poreza. Podaci na tim CD-ovima se mogu podeliti u tri kategorije: prva grupa podataka – koja čini 10% vrednosti (tj. 700 miliona evra) odnosila se na ljude protiv kojih su ti konkretni podaci mogli da se iskoriste za istragu. U drugoj grupi podataka – koja čini 80% (tj. preko 5 milijardi evra) – bili su podaci o ljudima koji uopšte nisu bili na CD-u, ali su se sami prijavili iz straha da bi mogli biti označeni na diskovima. Treća grupa podataka je bila informativna, neka vrsta treninga za bankarske službenike o tome kako savetovati klijente da prevare državu. Banke su zbog ovoga morale da plate i 800 miliona evra kazni.
Javnost u Nemačkoj je bila skeptična zbog poslovanja sa sumnjivim ljudima i plaćanja za dobijanje informacija. Tadašnji ministar finansija Norbert je bio uporan i objašnjavao je: istražitelj koji kupi paket kokaina da bi razbio lanac trgovine drogom nikada ne bi bio smatran kriminalcem, već bismo to pozdravili.
Korupcija u oblasti finansijskog kriminala, naročito ona visoka, je hermetički zatvoren sistem i najbolji recept za njeno razbijanje je da progovori neko iz sistema.
Zahvaljujući Norbertovoj akciji i druge zemlje su dobile značajne informacije (npr. Nemačka je Atini dostavila imena više od 10.000 građana osumnjičenih za utaju poreza putem računa u švajcarskim bankama).
Sjedinjene Američke Države su još 2012. godine pokrenule program za uzbunjivače, koji im je omogućavao nagradu od 10-30% od naplaćenih kazni zbog izvršenja nezakonitih radnji, ako su kazne bile veće od milion dolara. Radnica Šeri Hant je dobila 31 milion dolara jer je otkrila da je njen poslodavac „Siti grupa“ kupovala hipoteke sa prepravljenim poreskim obrascima, lažnim procenama i nepotpisanim dokumentima. Kasnije, iste 2012. godine, Služba interne revizije (IRS) je još jednom uzbunjivaču dodelila 104 miliona dolara zbog razotkrivanja tajni švajcarskog bankarskog sistema. Američka komisija za hartije od vrednosti (SEC) je u septembru 2021. godine nagradila jednog anonimnog uzbunjivača sa 110 miliona dolara, što je bila druga najveća nagrada nekom uzbunjivaču od 2012. godine, od kada je pokrenut ovaj program. Do sada je u Americi nagrađeno oko 200 uzbunjivača sa više od milijardu dolara. Program za uzbunjivače u SAD je urodio plodom jer su uzbunjivači iz SAD i još 67 zemalja nadležnoj komisiji dostavili 4.200 dojava, što je za oko 40% više u odnosu na 2012. godinu, kada je program pokrenut.
Što se tiče naknade štete i pitanja fonda iz kog se isplaćuje novac uzbunjivačima, u SAD se zloupotrebljeni novac u celosti vraća oštećenoj organizaciji a isplate uzbunjivaču (u slučaju KHZ/SEC) se vrše iz kazni koje plaćaju korumpirani akteri. Dakle, oštećene strane ne plaćaju uzbunjivače. Ti programi za uzbunjivače u SAD, bilo da ih sprovodi SEC ili IRS, uglavnom se oslanjaju na pojedinačne građane koji očekuju novčanu nagradu, odnosno kompenzaciju za rizik koji su preuzeli sa jedne strane i dobrobit za državu zbog procesuiranja korumpiranih, sa druge strane.
U Velikoj Britaniji, gde su svesno odlučili da ne nude nikakve nagrade uzbunjivačima, regulatorno telo za nadgledanje poslovanja finansijskih ustanova (Financial Conduct Authority) registrovalo je za 19% manji broj prijava uzbunjivača u 2015. godini u odnosu na 2014. i to uprkos pokretanju nove inicijative za uzbunjivače. Britanska kancelarija za ozbiljne prevare (SFO) nudi kompenzaciju za gubitke nastale uzbunjivanjem, kao što su gubitak posla ili plata, ali ne nudi novčanu nagradu za uzbunjivače.
U svetu postoje razni sajtovi i aplikacije za anonimnu prijavu korupcije (sajt IPaidABribe.com koji je pokrenut u Indiji, uzbunjivačka platforma u Kini WeChat, programi poput CrimeStoppers u SAD koji nude male nagrade, do 1.000 dolara za informacije o manje ozbiljnim prekršajima i slično). Najvažnije je da taj kanal komunikacije ostane otvoren za dodatna pitanja i pojašnjenja koja uzbunjivač na zahtev državnog organa može da pruži (u čemu je najznačajnija razlika u odnosu na podnete anonimne krivične prijave, u kojima nema mogućnosti za dodatne zahteve i pojašnjenja od strane podnosioca).
Dakle, postoji treći put, između apsolutne nesaradnje sa bilo kim iz kriminalnog miljea (osim u svojstvu svedoka okrivljenih) i iščekivanja retkih ali izuzetnih heroja koji su spremni da žrtvuju sopstveni život radi postizanja opšteg dobra. Taj treći put je mogućnost uspostavljanja nagrade za uzbunjivače (pa čak i one anonimne), čija informacija je dovela do otkrivanja koruptivnih krivičnih dela i oduzimanja imovine velike vrednosti. Sve su to opcije koje kao društvo moramo razmotriti. Uzbunjivač mora da zna da će za javnost ostati anoniman, da neće ostati bez zaposlenja i radnog angažovanja i da mu neće biti ugroženi egzistencija i život. Naravno, mora se težiti cilju da iznos nagrade odražava nivo preuzetog ličnog rizika.
Tekst je preuzet sa sajta Peščanik.
Ostavite komentar